W innych częściach Europy architektura klasyczna pojawiła się znacznie później, Budowa wznoszonego od 1533 r. soboru Opieki Bogurodzicy na Fosie (znanego jako sobór Wasyla Błogosławionego) w Moskwie pokazuje, że tradycje architektoniczne kościoła prawosławnego były wtedy jeszcze wolne od wpływu osiągnięć Zachodu. Sobór składa się ze środkowej wieży ściśle otoczonej ośmioma połączonymi z nią kaplicami. obfitość wież i cebulastych kopuł trwa w tradycji architektury rosyjskiej, pierwotnie tworzonej w drewnie, a później także w wersji murowanej. Podróżnicy odwiedzający Rosję w XVII w., jak Adam Olearius, zanotowali, że sobór nazywano po prostu „Jerozolima”. Niebiańskie Miasto symbolizują w nim nie tylko liczne wieżyczki i kopuły, ale też samo skojarzenie z Moskwą.

Rozprzestrzenienie się form renesansowych w Europie zbiegło się z reformacją, która rozpoczęła się w Niemczech około 1520 r. Ruch ten, skierowany przeciwko władzy Kościoła katolickiego, wywarł przemożny wpływ na architekturę. Kraje protestanckie, takie jak Anglia i Niemcy, zwróciły się przeciw wyobrażaniu postaci świętych i osób boskich w rzeźbie, malarstwie i witrażu, postrzegając takie praktyki jako bałwochwalstwo. Po usunięciu wizerunków kościoły stały się proste i surowe, co wpłynęło także na architekturę świecką. Reakcja krajów katolickich była z założenia spektakularna. Tak zwana kontrreformacja, zwłaszcza we Włoszech i w Hiszpanii, promowała sztukę duchowego uniesienia, cześć dla relikwii i modlitwy do świętych, prowadząc – mniej lub bardziej bezpośrednio – do powstania stylu znanego jako barok. Architektura była w nim wykorzystywana do rozpowszechniania opartej na mistycyzmie pobożności za pomocą teatralnego oddziaływania na zmysły. Rzymski kościół Sant’Andrea al Quirinale Gian Lorenza Berniniego z 1658 r. wywiera wrażenie w równym stopniu za pomocą połączenia i stopienia z sobą architektury i rzeźby (np. w postaci wzbijającej się figury św. Andrzeja, niesionej ku niebu ponad ołtarzem) co poprzez rzeźbiarską manipulację samą przestrzenią. Kościół ma plan ułożonej poprzecznie elipsy, formy dynamicznej, niespotykanej w konwencjonalnej architekturze klasycznej, co jest wyraźnie zaakcentowane także w widoku zewnętrznym budynku.

W Anglii Henryk VIII nie tylko rozwiązał klasztory, z których wywodzili się najważniejsi zleceniodawcy prac architektonicznych, ale też zupełnie usunął kraj spod wpływu papiestwa. Architektura klasyczna na dobre dotarła na Wyspy Brytyjskie dopiero na początku XVII w., wraz z twórczością Iniga Jonesa. Architekt ten odbył podróż do Włoch, wyspecjalizował się w nieco zredukowanym stylu Palladia i za panowania Jakuba I i Karola I prawie jednoosobowo zrewolucjonizował architekturę angielską. Jego Queen’s House w Greenwich i Banqueting House w dzielnicy Whitehall w Londynie, w których zastosował – zgodnie z klasycznymi zasadami – jońskie i korynckie kolumny oraz pilastry, nie miały w Anglii precedensu i wywarły decydujący wpływ na ruch palladiański w następnym stuleciu.

W Hiszpanii idee renesansowe zostały wprowadzone pod koniec panowania Karola V. Jego pałac w Grenadzie, w obrębie Alhambry, zbudował Pedro Machuca w stylu dojrzałego renesansu, przypominającym prace Rafaela. Syn Karola, Filip II, klasyczny język architektury w najbardziej monumentalnej wersji zastosował w Escorialu, surowym w formach pałacu-klasztorze, którego budowę rozpoczął w 1562 r. Filip żądał „ogólnej surowości, szlachetności bez arogancji, majestatyczności bez ostentacji” i osobiście nadzorował prace budowlane. w rezultacie powstała architektura odznaczająca się trzeźwością i monumentalnością, w której wywodzące się z antyku elementy zostały poddane formalnemu uproszczeniu i abstrakcyjnej geometryzacji. Jako zwolennik katolicyzmu Filip wierzył, że architektura klasyczna ma boskie źródła, a system jej proporcji wywodził  się ze świątyni Salomona.

Idealna renesansowa świątynia na planie krzyża greckiego zrealizowana została jedynie w znacznie mniejszej skali, w postaci kościoła Santa Maria Della Consolazione w Todi, którego koncepcja zrodziła się pod wpływem Bramantego: budynek jest złożony z brył geometrycznych połączonych w harmonijnych proporcjach, Nawa główna i ramiona transeptu nie są oddzielnymi sześcianami, lecz stapiają się zupełnie z półwalcami i półkopułami ramion, na których wspiera się centralna kopuła. Budowla ta jest zwiastunem doskonale wyważonego, stabilnego stylu – czysto akademickiej interpretacji architektury antycznej zastosowanej do aktualnych potrzeb budowlanych. Osiągnąwszy renesansową doskonałość, architekci prawie natychmiast zaczęli eksperymentować z bardziej indywidualnie pojmowanym językiem form klasycznych, w stylu znanym jako manieryzm.

Z Włoch, gdzie się narodził, w ciągu XVI w. styl klasyczny błyskawicznie się rozprzestrzenił w całej Europie, po drodze ulegając mutacjom i wchodząc w dialog z miejscowymi tradycjami. Zjawisko to jest najlepiej widoczne we Francji, w Hiszpanii i Anglii. Dialogowi z lokalnymi gustami towarzyszyły zmiany w modelu patronatu artystycznego. We wspomnianych krajach panowały podówczas coraz bardziej scentralizowane, potężne ustroje monarchiczne, Franciszek I we Francji budował nad Loarą zamki, które były połączeniem cech stylu klasycznego i gotyku francuskiego. W zamku w Chambord, wznoszonym od 1519 r., zaprojektowano co prawda cylindryczne wieże, niby bastiony, ale nigdy nie planowano, by go używać do celów obronnych. Jego strome, typowo francuskie dachy odwołują się do romantycznego wyobrażenia o architekturze zamków średniowiecznych. Mniej więcej dwadzieścia lat później Pierre Lescot zaprojektował paryski pałac królewski – Luwr. Architekt przygotował italianizującą elewację dziedzińca z wykorzystaniem porządków korynckiego i kompozytowego. Pałac przebudowano i rozszerzano aż po wiek XIX, ale późniejsi architekci z zadziwiającą konsekwencją urzeczywistniali pierwotne projekty Lescota.

Mimo antycznych (czyli pogańskich) korzeni architektury klasycznej niespodziewany entuzjazm dla nowej architektury wykazali papieże. Gdy w 1505 r. energiczny Juliusz II postanowił zburzyć matkę wszystkich kościołów chrześcijańskich – Bazylikę św. Piotra w Rzymie – i zastąpić ją budowlą w stylu klasycznym, wielu musiało się to wydać brutalnym odtrąceniem wszystkiego, co dotychczas uznawali za świętość. Co więcej, jako że nie było wzoru w stylu klasycznym dla wielkiej chrześcijańskiej katedry czy bazyliki, Bramante, pierwszy z architektów zatrudnionych przy budowie, musiał się wykazać niezwykłą pomysłowością przy reinterpretacji elementów klasycznych w duchu chrześcijańskim. Ostateczny kształt kościół zawdzięcza armii architektów, którzy eksperymentowali z projektem Bramantego, przerabiali go i doskonalili przez ponad sto lat.

Pierwszy projekt Bramantego był podręcznikowym przykładem renesansowego planowania architektury: założony na planie krzyża greckiego, w którego jednym z ramion było wejście, w innym – prezbiterium, a w narożnikach znajdowały się kaplice. Skrzyżowanie naw miało być nakryte półkulistą kopułą wzorowaną na Panteonie. Centralny plan, symetryczny względem każdej osi, w opinii duchowieństwa przedkładał atrakcyjność klasycznej geometrii nad praktyczne potrzeby kościoła, Bramante zmarł, zanim budowa na dobre się rozpoczęła, a architekci, którzy przyszli po nim – Giuliano i Antonio da Sangallo, Rafael i Baldassare Peruzzi – musieli się zmierzyć z dwoma problemami: technicznym i liturgicznym. Pierwszy polegał na tym, że filary, na których miała oprzeć się kopuła, były o wiele za słabe, drugi zaś wiązał się z decyzją podjętą w otoczeniu papieża, iż kościół powinien mieć bardziej tradycyjny plan, z wydłużoną nawą główną. Pierwszą z trudności pokonał Michał Anioł, który pracował nad projektem od 1546 r.: wydatnie wzmocnił cztery filary skrzyżowania, by mogły unieść ciężar kopuły, równocześnie jednak zupełnie zacierając pierwotny projekt Bramantego. Rozwikłaniem drugiego problemu – poprzez dodanie nawy głównej i wydatnej fasady zachodniej – zajął się Carlo Maderno, który pracował przy budowie od 1606 r. W rezultacie powstało rozwiązanie – będące kompromisem między dążeniami renesansowych architektów, a interesem duchowieństwa – które ponad 150 lat później miało zostać powtórzone w budynku katedry św. Pawła w Londynie.

Architektura stworzona przez te trzy wielkie dynastie islamskie była niezwykła, pod względem zarówno estetycznym, jak i mistrzostwa technicznego. Mogła się równać z każdym wytworem cywilizacji Zachodu. Jednak tym, czym we wczesnej nowożytności różniły się tradycje Wschodu i Zachodu, nie była już wyłącznie religia, ale też filozofia. Na przykład u Osmanów każda część budynku – filar, łuk czy ściana – zyskuje wyższą funkcję elementu wspierającego kopułę – abstrakcyjny symbol islamskiego pojęcia Boga. Do osmańskich meczetów prowadzi portyk poprzedzony dziedzińcem, który został tak zaprojektowany, by pomniejszyć znaczenie ludzi. Tymczasem zachodni renesans, jak gdyby w przeczuciu religijnych rozterek reformacji, powrócił do przedchrześcijańskiego relatywizmu w pojmowaniu pozycji ludzkości, co uwidoczniło się też w architekturze. Wejścia do renesansowych kościołów są umieszczone we wspaniałych fasadach, które nie służą już eksponowaniu wychowawczych w treści obrazów Sądu Ostatecznego, lecz są raczej wystawnym, a zarazem zrównoważonym wyrazem ludzkiej szlachetności i kultury.

Dlatego europejski renesans charakteryzował się podkreślaniem humanizmu, ale w równym stopniu definiowało go też to, czym nie był – czyli gotyk. Tego świadomego rozróżnienia dokonał już Giorgio Vasari w „Żywotach najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów” z 1550 r., w których odwołał się do odrodzenia (rinascita) sztuki, które miało się dokonywać już od XIV w., a oznaczało, że po okresie zapomnienia (w wiekach średnich) na nowo pojawiła się ,,dobra" sztuka. Od tej pory miała być ona znów oparta na empirycznie doświadczalnym świecie, tak jak w starożytności, a inaczej niż w przypadku np. rzeźb zdobiących katedrę w Chartres, które – przeciwnie – miały urzeczywistniać idee a priori, takie jak uświęcenie czy świętość. W ten sposób stopniowo następowało przechodzenie od światopoglądu teocentrycznego ku antropocentrycznemu.

W wyniku tego filozoficznego przesunięcia akcentów nastąpiło najbardziej radykalne w dziejach architektury Zachodu zerwanie z tradycją. Nie było stopniowej transformacji, jak przy przejściu od romanizmu do gotyku. Architekci znienacka musieli stawić czoła zadaniu stworzenia zupełnie nowego modelu budowli, czy to sakralnej, czy świeckiej. Język architektury świata antycznego – klasycyzm – miał zostać zaadaptowany na potrzeby ówczesnego budownictwa. W przypadku kościołów oznaczało to zwrócenie się ku świątyniom greckim i rzymskim jako źródłom inspiracji. Ale ważniejsze jeszcze niż zastosowanie porządków klasycznych było wprowadzenie systemu klasycznych proporcji, np. szerokość budowli była określana w odpowiednim stosunku do jej wysokości. Olbrzymia, ale przecież ustalana arbitralnie wysokość francuskich katedr gotyckich ustąpiła miejsca architekturze o starannie wyważonych proporcjach, z przewagą linii poziomych. Widać to już na początku XV w. w dziełach architekta Filippa Brunelleschiego najpierw w kopule katedry florenckiej, a jeszcze wyraźniej w kościele Santo Spirito jego projektu oraz w fasadzie kościoła Santa Maria Novella.

W 1589 r. doszła do tego bolesna utrata najważniejszego sanktuarium w Meszhedzie, które dostało się w ręce sunnickich Szejbanidów. I choć Safawidzi je odzyskali, strata ta była policzkiem wymierzonym w ich honor. Około 1590 r. Abbas I Wielki (panował w latach 1588-1629) postanowił wzmocnić swoją władzę, przenosząc stolicę z niepewnych peryferii do stabilnego centrum, do Isfahanu, co sprawiło, że stał się on najważniejszym ośrodkiem gospodarczym i politycznym kraju. Rozpoczęto zakrojony na wielką skalę program budowlany, w ramach którego powstały najwspanialsze zabytki architektury Safawidów.

Siła architektury safawidzkiej wyrasta w głównej mierze ze wspomnianego świadomego dążenia do stworzenia miasta pojętego jako siedziba władcy. Najwspanialszym jej osiągnięciem jest harmonijne połączenie funkcji handlowych, politycznych i religijnych w zaplanowanych z rozmachem zespołach urbanistycznych. Królewski plac Imama (Obraz Świata, Naqsh-e Jehan), o powierzchni 8 hektarów, został zaprojektowany i zbudowany w ciągu pięciu lat, poczynając od 1590 r., z przeznaczeniem na ceremonie państwowe i imprezy sportowe. W 1602 r. przystosowano go do funkcji handlowych, wprowadzając na jego obwodzie dwie kondygnacje pomieszczeń sklepowych, a między 1611 r. a 1630 r. w południową pierzeję włączono monumentalny Meczet Szacha. Wejście do świątyni jest lustrzanym odbiciem znajdującego się po północnej stronie placu wejścia na bazar.

Dynastia Mogołów rządziła w Indiach od 1526 r. do 1858 r. jej założycielem był Barbur Turek czagatajski, którego ojciec wywodził się od Tamerlana, a matka – od Czyngis-chana. Mogołowie byli najbogatszą i najmożniejszą dynastią muzułmańską w dziejach Indii i uważali się za ziemskich przedstawicieli zapowiedzianych w Koranie królów-proroków. Od swych indyjskich poddanych różnili się środkowoazjtyckimi rysami twarzy oraz używaniem w sytuacjach nieoficjalnych należącego do grupy tureckich języka czagatajskiego zamiast obowiązującego na dworze perskiego. W języku perskim słowo „mongoł” zrnaczy ,,Mongoł" albo „,mongolski”. Rządząc rozległym imperium, obejmującym wiele ras i kultur, Mogołowie wykorzystali architekturę do stworzenia niepowtarzalnej i odrębnej tożsamości narodowej. Architektura mongolska była mieszanką form lokalnych oraz elementów timurydzkich i perskich, które złożyły się na nową całość.

Był pod każdym względem najbardziej płodnym architektem wszechczasów, a najwspanialsze meczety jego projektu – Sulejmana w Stambule i Selima w Edirne – stanowią punkty kulminacyjne w tradycji architektury osmańskiej. Co więcej, przykład Sinana był inspiracją dla innych architektów, którzy także stosowali zasady utrzymania niepodzielności zewnętrznej i wewnętrznej części kopuły, niepowtarzalnej cechy charakterystycznej właśnie dla tej tradycji budowlanej. Dzięki takiemu podejściu osmańskie budynki użyteczności publicznej są najczęściej doskonale zaprojektowane i cechują się drobiazgowym wykończeniem szczegółów. Powstały imponujące, przemyślane, a przy tym nienachalne dzieła architektury, a ich zalet wcale nie umniejsza fakt, iż rzadko wnoszą rozwiązania nowe, atrakcyjne lub niezwykłe.

Nazwa dynastii Safawidów pochodzi od imienia jej założyciela, szejka Safiego al-Dina (zm. 1334 r.), przywódcy religijnego, członka bractwa sufickiego z Ardabilu w północno-zachodnim Iranie. Mimo krótkiego okresu stabilizacji za rządów Tamerlana w XIV w., Iranowi brakowało silnej, scentralizowanej władzy, Zmienili to Safawidzi. Łącząc obecne w islamie elementy ludowe, sufizm i skrajny szyizm, przekształcili niewielką wspólnotę religijną z Ardabilu w rewolucyjny ruch szyicki, który przetoczył się przez cały Iran, ustanawiając szyizm religią panującą, Safawidzi stworzyli ideologię, która nie tylko wzmocniła państwo, ale też pomogła ukształtować nowe poczucie tożsamości narodowej i uchroniła Iran przed wchłonięciem przez agresywnych sąsiadów – Osmanów i Mogołów.

Około 1530 r. Safawidzi stracili kontrolę nad najważniejszymi ośrodkami kultu szyickiego w Nadżafie i Karbali w Iraku na rzecz sunnickich Osmanów.

To właśnie podczas służby wojskowej poznał sztukę budowania. Kariera Sinana jako architekta jest nierozdzielnie związana z panowaniem Sulejmana, najbardziej zapalonego budowniczego ze wszystkich sułtanów osmańskich.

Sulejman poznał się na talencie Sinana i w 1558 r. mianował go nadwornym architektem. W ciągu pół wieku Sinan stworzył co najmniej 60 meczetów, madras, karawanserajów, łaźni i mostów, nie wspominając o innych budowlach.

Zachodni historycy uznają przełom XV i XVI w. za wygodną cezurę wyznaczającą początek nowożytności. Dzieje się tak dlatego, że w pierwszej połowie XVI stulecia w Europie zaistniały obok siebie ruch intelektualno-kulturalny, znany jako renesans, oraz przewrót religijny, określany mianem reformacji.

Dokonujące się wtedy na wielką skalę odkrywanie sztuki i myśli klasycznej starożytności w połączeniu z dogłębnym podważeniem autorytetu Kościoła rzymskokatolickiego utorował drogę do powstania świeckiej, opartej na nauce, cywilizacji Zachodu. Wpływ renesansu na architekturę w najbardziej bezpośredni sposób wyraził się w zastosowaniu klasycznego języka form, który do 1600 r. w całej Europie zajął miejsce gotyku.

Procesy te toczyły się w Europie, natomiast w innych częściach świata miejscowe tradycje architektoniczne podążały własnymi, ustalonymi ścieżkami. Ale XVI w. to także początek złotego wieku architektury islamskiej. Choć zapoczątkowana przez Tamerlana dynastia już nie istniała, sława tego władcy i jego budowli była inspiracją do powstania dzieł architektury tworzonych przez jego następców w świecie islamskim: państwie Osmanów w Turcji, Safawidów w Iranie oraz Mongołów w Indiach. Każde z nich stworzyło własne, charakterystyczne dla danej dynastii i niepowtarzalne tradycje architektoniczne wyrastające z odrębnej interpretacji form architektury timurydzkiej. Najciekawsze spośród nowych budowli – Meczet Selima w Edirne, Meczet Szacha w Isfahanie oraz Tadż Mahal w Agrze – zaliczają się nie tylko do najwspanialszych zabytków świata islamskiego, ale i najpiękniejszych budowli, jakie istnieją.