Świątynia Kandariji Mahadewy

Świątynie hinduistyczne w Khadżuraho w stanie Madhija Pradeś należą do najwspanialszych dokonań w średniowiecznej architekturze indyjskiej. Zbudowała je dynastia Ćandelów, która doszła do władzy na początku X w. i panowała aż do XIV w., kiedy została zdetronizowana w wyniku najazdu muzułmanów.

Najobszerniejsza, najbardziej zaawansowana technicznie i najpiękniej zdobiona jest świątynia Kandariji Mahadewy. Jej budowę rozpoczęto ok. 1025 r. za panowania króla Widjadhary (ok. 1004 – 1035), a ukończono ok. 1050 r.

Zgodnie z doktryną hinduizmu wszechświatem rządzą harmonijne zależności, które znajdują swe odbicie w świątyniach projektowanych z zachowaniem ścisłych zasad proporcji. Zalecenia hinduskiego traktatu architektonicznego Mayamata ujmują tę kwestię następująco: ,,Jeśli miara świątyni jest pod każdym względem doskonała, wtedy też i we wszechświecie będzie doskonałość” I na odwrót: świątynia o nieodpowiednich proporcjach miałaby szkodliwy wpływ na modlących się w niej ludzi. Elewacje świątyni Kandariji Mahadewy są podzielone na trzy poziome strefy: taras, który stanowi podstawę budynku, ścianę oraz wieżowy dach.

Kaplica pałacowa Karola Wielkiego

Akwizgran był miejscem urodzenia i siedzibą Karola Wielkiego, króla Franków, a następnie cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Kaplica jest najlepiej zachowaną częścią pierwotnego zespołu pałacowego i do dziś góruje nad miastem. Jej budowę rozpoczęto zapewne ok. 792 r., a z listu Alkuina, uczonego mnicha angielskiego, który służył na dworze Karola, wiemy, że w 798 r. była bliska ukończenia.

Ma złożony, niejako podwojony plan, powstały pod silnym wpływem VI-wiecznej bizantyńskiej bazyliki San Vitale zbudowanej w Rawennie za panowania cesarza Justyniana. Wybór pierwowzoru nie był przypadkowy: przez to odniesienie do San Vitale, Karol Wielki zgłaszał pretensje do autorytetu i władzy cesarskiej. Forma budynku ułatwiała organizowanie w nim uroczystości dworskich. Nakryta kopułą część centralna w kształcie ośmioboku pozwalała się pomieścić tłumom poddanych, gdyż imponująca budowla funkcjonowała zarówno jako kościół, jak i królewska sala audiencyjna.

Kościół Hagia Sophia

Hagia Sophia (kościół Mądrości Bożej) jest niezwykłym przykładem odwagi architektonicznej jej budowniczych, którego przez tysiąc lat nikomu nie udało się prześcignąć. Powstała jako główna świątynia bizantyńskiej stolicy, Konstantynopola (dziś to Stambuł), na miejscu wcześniejszego kościoła, który spłonął w powstaniu Nike w 532 r. Mimo uszkodzenia wskutek trzęsienia ziemi w 557 r. budynek przetrwał do dziś w formach z VI w.

Na inaugurację kościoła cesarz Justynian I zamówił u Prokopiusza z Cezarei, swojego nadwornego pisarza, tekst sławiący świątynię. W apologii tej autorstwo projektu przypisano w większym stopniu cesarzowi niż poświadczonym źródłowo architektom budynku, Antemiosowi z Tralles i Izydorowi z Miletu. Chociaż obaj mogli znać geometryczne teorie Herona z Aleksandrii i być może byli też zatrudnieni przy tworzeniu nowatorskich budynków w Armenii, źródła imponującej konstrukcji Hagii Sophii – która zasadniczo polega na oparciu płytkiej kopuły o obrysie koła na kwadratowej w planie podstawie – są nieznane, Ciężar kopuły rozkłada się na czterdziestu żebrach, pomiędzy którymi wycięto okna. Siły ciążenia, przenoszone poprzez żebra zarówno w dół, jak i na boki, mogły zostać zrównoważone tylko w czterech narożnikach kwadratowej podstawy, a przejście od kwadratu do koła umożliwiają pendentywy – trójkątne powierzchnie muru między czterema łukami wyrastającymi z narożników. Pendentywy z kolei są podtrzymywane od wschodu i zachodu przez półkopuły wsparte na łukach, które odprowadzają siły ciążenia ku ziemi. Widziana od wewnątrz konstrukcja wydaje się cudem: to niezaburzona kolumnami przestrzeń, długa na 76 m i szeroka na ponad 30 m, Ponad nią góruje kopuła, która – jak to ujął jeden z wczesnych krytyków – „zdaje się zwieszać z niebios na złotym łańcuchu”. Cesarz Justynian, gdy zobaczył ją po raz pierwszy, podobno krzyknął: ,,Prześcignąłem cię, Salomonie!”

Rok 1500 stanowi cezurę zarówno w tradycji zachodu, jak i wschodnio-europejskiej. Nadejście renesansu (we Włoszech ok. 1420 r. w pozostałej części Europy w późniejszych latach XV w.) oznaczało koniec wieków średnich i powrót do języka architektonicznego starożytnych Grecji i Rzymu, choć miał on teraz przekazywać pojęcia zupełnie obce Rzymianom. Typ wczesnośredniowiecznego kościoła, np. zaprojektowany w 1472 r. przez Leona Battistę Albertiego Sant'Andrea w Mantui, łączy różnorodne elementy wywodzące się z architektury starożytnego Rzymu. Poza wykorzystaniem w całej budowli porządku korynckiego motywem dominującym jest łuk tryumfalny, na którego schemacie Alberti oparł zarówno fasadę, jak i elewacje wewnętrzne, natomiast kasetonowe sklepienie zostało zaczerpnięte z rzymskich łaźni. O ile tradycja chrześcijaństwa zachodniego miała w renesansie zostać poddana zupełnemu przewartościowaniu, o tyle wschodnia gwałtownie się skończyła.

Po zdobyciu Konstantynopola w 1453 r. przez Turków otomańskich dziedzictwo architektoniczne Bizancjum miało stać się inspiracją dla islamu, nie dla chrześcijaństwa.