Wnętrza twierdzy Głogów (fotografia współczesna – XXI w.)
Twierdza Głogów z 1650 r. na planie miasta Głogowa
Nowożytne fortyfikacje w Głogowie powstały w czasie wojny trzydziestoletniej. Budowę podstawowego zarysu umocnień twierdzy bastionowej zakończono w 1630 roku. W późniejszym okresie twierdza Głogów była wielokrotnie przebudowywana i rozbudowywana, po opanowaniu Śląska przez Prusy, przekształcono ją w twierdzę z dziełami fortyfikacyjnymi odsuniętymi na przedpola. Dalsza rozbudowa twierdzy miała miejsce w XIX wieku; powstały wówczas nowe dzieła obronne. m. in. baszta artyleryjska Turm Reduit.
GŁOGÓW:
W latach 1828-1869 zbudowano w Poznaniu rozległą twierdzę poligonalną, mająca ogromny wpływ na rozwój miasta. Składała się ona z Cytadeli, umocnień na prawym brzegu warty oraz rdzenia na jej lewym brzegu. W II połowie XIX wieku podjęto decyzję o modernizacji twierdzy do twierdzy fortowej. Zakładano budowę dziewięciu fortów głównych (I-IX) oraz dziewięciu pośrednich. Poznańskie forty główne wybudowano wg standardowego projektu, a różnice w budowie poszczególnych fortów są niewielkie.
POZNAŃ:
Twierdzę Dęblin wzniesiono w wyniku realizacji założeń obronnych opracowanych w Rosji na początku lat trzydziestych XIX wieku. Pierwszym dziełem fortecznym o zarysie bastionowym - wzniesionym według systemu francuskiego inżyniera marszałka Sebastiana Vaubana był pięcioboczny fort-cytadela. W kolejnym etapie wzniesiono na jej obwodzie sześć fortów artyleryjskich. Rozmieszczono je na obydwóch brzegach Wisły i na lewym brzegu Wieprza w promieniu od 2,5 km do 3,6 km od cytadeli.
DĘBLIN:
Przez wieki Nysa była ważnym punktem na szlakach handlowych, dlatego wcześnie wzniesiono potężne fortyfikacje chroniące przed zakusami obcych wojsk. Największą atrakcją są forty wybudowane za czasów pruskich, w XVIII w. Pozostałości jednego z największych w Europie systemów fortyfikacji rozciągają się głównie na lewym brzegu Nysy Kłodzkiej.
NYSA:
Armaty, obelisku i cokołu już nie ma. Zostały rozebrane w połowie lat 90 XX wieku. A szkoda, bo były to świadectwa najnowszej historii końca drugiej wojny światowej.
Dzisiejszy Kostrzyn nie oferuje wielkich atrakcji turystycznych - najciekawszym miejscem są ruiny dawnego miasta-twierdzy. Forteca powstała w latach 1537-1543, a rozbudowano ją w II połowie stulecia. Jej projektodawcą był Francesco Chiaramella. Z pierwotnych sześciu bastionów trzy zostały rozebrane po podpisaniu traktatu wersalskiego. Twierdza miała również trzy raweliny - wysunięte obiekty obronne (do dziś zachował się tylko jeden). Sam Napoleon określił ją jako "nie do zdobycia".
KOSTRZYN NAD ODRĄ:
Twierdza w Łomży wybudowana została od 1896 do 1914 jako ochrona terenów graniczących z Prusami Wschodnimi, przeprawy przez Narew i Łomży - ówcześnie stolicy guberni, przez którą przebiegały ważne szlaki komunikacyjne. Początkowo przystąpiono do budowy trzech fortów ziemnych na przeciwnym brzegu rzeki. Były to forty I, II, III. Później rozbudowane o forty szyjowe i przeciwskarpy.
ŁOMŻA:
Na początku XVIII wieku Austriacy przekształcili Koźle w twierdzę, budując wokół miasta, na planie ośmioramiennej gwiazdy, pas umocnień składający się z wałów ziemnych, murów i rowów. Po I wojnie śląskiej zwycięski król Prus, Fryderyk II, podjął decyzję o przebudowie twierdzy. Decyzję o likwidacji twierdz, w tym także twierdzy kozielskiej, władze niemieckie podjęły dopiero po zwycięstwie nad Francją w wojnie francusko-pruskiej (1870-1871).
KOŹLE:
Twierdza w Grudziądzu została wybudowana przez Prusaków w celu ochrony szlaku wodnego na Wiśle. 11 mln cegieł zużyto u schyłku XVIII w. do budowy ogromnej cytadeli, osłaniającej miasto od północy. By zapewnić budulec, założono kilka cegielni i rozebrano zamki w Grudziądzu oraz Rogóźnie. Tylko raz, w 1807 r., twierdza okazała swą przydatność, wytrzymując 11-miesięczne oblężenie wojsk Napoleona.
GRUDZIĄDZ:
Twierdza Osowiec powstała pod koniec XIX w. jako jedna z 14 warowni między Niemnem a Wisłą mających chronić zachodnie granice imperium rosyjskiego. Aby wybudować twierdzę, Rosjanie przenieśli osadę Osowiec o 2 km dalej. Fort Centralny - jedyny, który nie jest już tylko malowniczą ruiną - i mieszczące się w nim Muzeum Twierdzy Osowiec można zwiedzać z przewodnikiem.
OSOWIEC:
Budowę fortów w Świnoujściu rozpoczęto po pierwszym konflikcie zbrojnym z Danią w 1849 roku. Już w 1863 r. miasto ogłoszono oficjalnie twierdzą morską. Na przełomie XIX i XX w. świnoujska twierdza dysponowała czterema rozbudowanymi fortami, uzbrojonymi w ciężką artylerię nadbrzeżną i coraz liczniejszymi fortyfikacjami betonowymi. W mieście pojawiły się koszary i stały garnizon wojskowy. Do dziś zachowały się 3 forty.
ŚWINOUJŚCIE:
Powstanie Kościuszkowskie i Noc Listopadowa uświadomiła Rosjanom, że potrzebują skutecznego punktu oparcia na terenie Warszawy i okolic. Car postanowił więc wybudować w Warszawie Cytadelę. Później powstały umocnienia wewnętrznego pierścienia - pięć fortów ulokowanych na zachodnim brzegu Wisły. W następnym etapie budowy Twierdzy Warszawa wznoszono umocnienia zewnętrznego pierścienia fortów, składającego się z 14 dzieł, rozmieszonych wokół Warszawy w odległości ok. 8 km od centrum miasta.
WARSZAWA:
Na skalistym wzgórzu powyżej rynku w Kłodzku wznosi się imponująca budowla. Wznieśli ją Prusacy - częściowo wykuli w skale - jako część systemu obrony Śląska ciągnącego się od Świdnicy po Nysę i Racibórz. W XIX w. służyła jako więzienie, a w czasie II wojny światowej mieściła się w niej fabryka AEG produkująca m.in. podzespoły do niemieckich okrętów podwodnych.
KŁODZKO:
Twierdza Przemyśl należy do najważniejszych w Europie zabytków architektury obronnej II połowy XIX i początków XX w. Przy jej budowie zatrudnieni zostali wybitni architekci i inżynierowie wojskowi, głównie Austriacy i Szwajcarzy. Powstawała w kilku etapach od roku 1854 do wybuchu I wojny światowej. Była trzecią w Europie twierdzą (po Antwerpii i Verdun). Wzniesione, w promieniu kilkudziesięciu kilometrów, wokół miasta fortyfikacje spełniły swoje zadanie: w 1914 r. Rosjanie nie zdobyli Przemyśla. Twierdza poddała się dopiero 22 marca 1915 r. po długotrwałym oblężeniu.
PRZEMYŚL:
Modlin już podczas potopu szwedzkiego był wykorzystywany jako obóz wojskowy. Docenił go Napoleon, który osobiście kreślił plany fortyfikacji. Z rozkazu cesarza w 1806 r. rozpoczęto budowę bastionowej cytadeli. Rosjanie rozbudowali fortecę, wznosząc zewnętrzne bastiony i sześć fortów. Później postawiono zewnętrzny pierścień ośmiu fortów w odległości 2-6 km od twierdzy, a tuż przed I wojną światową dodano jeszcze jeden zewnętrzny pierścień dziesięciu fortów oddalonych o 4,5-8 km.
MODLIN:
W Gdańsku, na prawym brzegu Martwej Wisły, nieopodal jej ujścia, wznosi się potężna wodna twierdza z XV-XVII w. Z wody wystaje ceglany mur okalający warownię, przygnieciony czapą ziemi. Wewnątrz znajduje się kolejny owal muru z przyklejonymi doń kamieniczkami. W samym centrum jest cylindryczna wieża bez hełmu, zwana Latarnią, jako że do XVIII w. palono na jej szczycie ognisko wskazujące żeglarzom drogę.
GDAŃSK:
Po obu stronach Przełęczy Srebrnej oddzielającej Góry Sowie od Bardzkich leży ukryta w lesie potężna twierdza. Zbudowano ją w latach 1765-1777 na rozkaz króla Prus Fryderyka II, aby zabezpieczyć pruskie panowanie na świeżo zdobytym Śląsku. Założenie warowne składa się z głównego fortu donżon położonego na skraju Gór Sowich, nieco skromniejszego Ostroga, fortu Rogowego oraz całego systemu fortów pomocniczych rozciągniętych na dystansie 2 km.
SREBRNA GÓRA:
Zachowane w Krakowie i najbliższych okolicach dzieła XIX- i XX-wiecznej architektury obronnej stanowią niespotykaną gdzie indziej w Polsce atrakcję turystyczną. Po zajęciu miasta przez Austriaków i uznaniu za jeden z głównych punktów obronnych około połowy XIX wieku rozpoczęto rozbudowę umocnień. Najbardziej znanym przykładem austriackiego budownictwa obronnego w Krakowie jest fort pod kopcem Kościuszki.
KRAKÓW:
Zamość powstał z woli potężnego magnata Jana Zamoyskiego jako stolica jego latyfundiów. Miasto zostało zaprojektowane w formie twierdzy, która miała bronić włości Zamoyskich przed najazdami Tatarów i Kozaków. Otaczały je nowoczesne fortyfikacje bastionowe, a od południa i zachodu chroniły wody Łabuńki i Topornicy. Plan nieregularnego siedmiokąta dostosowano do ukształtowania terenu.
ZAMOŚĆ:
SYSTEMY OBRONY:
CZTERY PODSTAWOWE SPOSOBY OBRONY:
Dziesięć głównych elementów obronnych dających podstawę dziejom sztuki obronnej. Ściana i zatoka (A) typowe dla wczesnośredniowiecznych dzieł oraz wieża i baszta (B) dla pełnego średniowiecza. Basteja i bastion (C) charakterystyczne dla czasów nowożytnych, głównie XVI i XVII w., kleszcze i kojce (D) dla XVIII i XIX w. Nowoczesne elementy: fort i ostróg forteczny (E) z przełomu XIX i XX w. oraz z XX w.
PODSTAWY WIEDZY O FORTYFIKACJACH (ELEMENTY OBRONNE):
TWIERDZE W POLSCE - WYBÓR
Wykaz miejscowości:
1. Zamość
2. Kraków
3. Srebrna Góra
4. Gdańsk
5. Modlin
6. Przemyśl
7. Kłodzko
8. Warszawa
9. Świnoujście
10. Osowiec
11. Grudziądz
12. Koźle
13. Łomża
14. Kostrzyn nad Odrą
15. Nysa
16. Dęblin
17. Poznań
18. Głogów
Niniejszą prezentacją chciałbym zachęcić do zwrócenia uwagi na ciekawą historię naszego kraju w zakresie wojskowego budownictwa obronnego. Mój subiektywny wybór zapewne nie wyczerpuje całości zagadnienia, ale z pewnością zainspiruje do zainteresowania się i pogłębienia wiedzy nie tylko historycznej, ale także wiedzy z zakresu architektury obronnej, budownictwa i urbanistyki. Wiedza zamieszczona w niniejszym pokazie slajdów może być przydatna np.: podczas zwiedzania naszego kraju. Na początku zamieszczam – trochę informacji teoretycznych popartych rysunkami wyjaśniającymi niektóre pojęcia z dziedziny obronnej architektury wojskowej.
Architektura Muzyka Zabytki Sztuka